Zwolnienie z kosztów postępowania cywilnego – nowelizacja z 4 lipca 2019 r.

Adrian Cop

28 października 2019

Ustawa z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw wprowadziła szereg zmian dotyczących wysokości ponoszonych przez strony kosztów procesu. Zmiany dotyczą nie tylko podniesienia opłat stałych, ale i sposobu obliczania opłaty stosunkowej od wnoszonego pisma, czy chociażby dodania przepisu regulującego wnoszenie opłaty w wypadku rozszerzenia powództwa.

Przesłanką do zwolnienia stron z ponoszenia kosztów postępowania jest wyłącznie wykazanie braku dostatecznych środków na pokrycie tych kosztów. Rozumieć przez to należy trwałą niemożność uzyskania przez osobę fizyczną, osobę prawną, inną jednostkę organizacyjną niebędącą osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, środków pieniężnych celem wykonania obowiązku nałożonego przez ustawę dotyczącego konieczności ponoszenia przez stronę kosztów sądowych w całości lub w części (por. postanowienie SN z 18.01.2013 r., IV CZ 144/12). W przypadku osób fizycznych ustawodawca nakłada również wymóg wykazania przez nie istnienia lub narażenia na uszczerbek na utrzymaniu koniecznym dla siebie i swojej rodziny.

Kryteria zwolnienia

Koncentrując się jednak na kwestii zwolnienia z kosztów osób prawnych wskazać należy, że poprzednie brzmienie art. 103 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych dość lakonicznie regulowało kryteria takiego zwolnienia. Zgodnie z dotychczasowym brzmieniem przepisu, sąd mógł zwolnić osobę prawną z kosztów sądowych, jeżeli wykazała ona, że nie ma dostatecznych środków na ich uiszczenie. Ogólnikowość dyspozycji przedmiotowej normy pozostawiała stricte w gestii sądu – uwzględnienie wniosku o zwolnienie w oparciu o załączone dokumenty (dowody) lub uznaniu ich za niewystarczające do przyznania zwolnienia. Tak sformułowany przepis pozostawiał stronom dowolność w zakresie wykazania braku środków na poniesienie kosztów postępowania. Rodzaj tych dowodów zależny jest od rodzaju i charakteru osoby prawnej wnoszącej o zwolnienie z kosztów sądowych oraz od konkretnej sytuacji faktycznej i majątkowej danej osoby prawnej. Strony wykazywały ten brak m.in poprzez przedłożenie dokumentów finansowych (np. bilansu zysków i strat), wyciągów z kont bankowych, czy zawiadomień o wszczęciu postępowań egzekucyjnych przez komornika.

Co istotne dla wielu przedsiębiorców, nowelizacja ustawy wprowadziła dodatkowe wymogi związane ze zwolnieniem osoby prawnej z kosztów postępowania, mające ograniczyć liczbę podmiotów uzyskujących zwolnienie do tych, które rzeczywiście nie mogą ich ponieść, a także ograniczenie liczby składanych wniosków już na etapie kontroli w pierwszej instancji.

Spółki

Nowelizacja nakłada także na przedsiębiorców, a explicite na spółki handlowe, wymóg wykazania, że jej wspólnicy albo akcjonariusze nie mają dostatecznych środków na zwiększenie majątku spółki (tj. swoich wkładów do spółki – dopłaty czy emisję nowych akcji) lub na udzielenie spółce pożyczki (art. 103 pkt. 2 uksc). Podkreślić przy tym należy, iż wymóg ten nie dotyczy spółki handlowej, której jedynym wspólnikiem albo akcjonariuszem jest Skarb Państwa.

Z uzasadnienia projektu nowelizacji wynika, że praktyka sądów w zakresie zwolnienia od kosztów sądowych, szczególnie w sądach gospodarczych, nie jest wystarczająca, by określić kryteria zwolnienia z kosztów spółek handlowych. Projektodawcy wskazują, że o ile spółka handlowa może nie mieć wystarczających środków (pieniężnych lub trwałych) na uiszczenie kosztów sądowych, o tyle jej wspólnicy albo akcjonariusze mogą je posiadać. Ustawodawca uznał, że skoro wspólnicy czerpali zyski ze spółki, uzasadnione wydaje się wymaganie, aby wsparli ją w zakresie kosztów sądowych w trudnych dla spółki momentach (z uzasadnienia projektu – druk sejmowy nr 3137).

Zasada lojalności i sprawiedliwości

Powyższe rozumowanie zdaje się być słuszne, a ustawodawca poprzez zasadę lojalności i sprawiedliwości prawidłowo wiąże wspólników i akcjonariuszy ze spółką. Bardzo częstą praktyką jest, iż wspólnicy/akcjonariusze spółki przez lata jej funkcjonowania zdobyli znaczny majątek, postulat dokapitalizowania spółki w trudnych momentach wydaje się więc racjonalny. 

Niestety ustawodawca w uzasadnieniu projektu nie wskazał, jak powinien zostać wykazany przedmiotowy brak posiadania przez wspólników/akcjonariuszy dostatecznych środków na zwiększenie majątku spółki. Domniemywać należy jedynie, że zastosowanie znaleźć tutaj powinny zasady sfery postępowania dowodowego z art. 227–234 k.p.c., a także dotychczasowe stanowisko judykatury w tym zakresie. Mając na względzie dotychczasowe praktyki sądów, należy zastanowić się nad ryzykiem związanym z dużą ingerencją ustawodawcy w sferę prywatności wspólników/akcjonariuszy spółki. Może się zdarzyć, iż w celu uzyskania zwolnienia od kosztów sądowych zostaną oni zmuszeni ujawnić w sposób zbyt drobiazgowy swoją sytuację majątkową (wymóg przedłożenia w sądzie  wyciągów bankowych, wydruków z ksiąg wieczystych ujawniających zaciągnięte i zabezpieczone zobowiązania wspólnika/akcjonariusza spółki). W związku z powyższym tak istotne jest przedkładanie odpowiednich dokumentów uzyskanych od wspólników.

Uwagi te nie znajdują w całości zastosowania w przypadku, gdy wspólnikiem spółki handlowej jest inna spółka. Być może ciekawym pomysłem byłoby przygotowanie przez ustawodawcę formularza zwolnienia z kosztów sądowych, podobnego do wymaganego przy zwolnieniu z kosztów osób fizycznych, w celu ujednolicenia wymogów wykazania braku możliwości i środków na dokapitalizowanie spółki. 

Jeśli są Państwo zainteresowani szczegółami dotyczącymi wprowadzonej nowelizacji, zapraszamy do kontaktu z naszymi doradcami. Na Państwa pytania czekamy w Gdańsku, Gliwicach, Krakowie, Poznaniu, Warszawie i Wrocławiu.