Fundusz Sprawiedliwej Transformacji

Szymon Smoleń

5 marca 2021 r.

Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji (FST) jest nowym instrumentem finansowym UE w ramach polityki spójności służącym zapewnieniu wsparcia obszarom zmagającym się z poważnymi wyzwaniami społeczno-gospodarczymi, wynikającymi z transformacji w dążeniu do osiągnięcia neutralności klimatycznej.

Dotacje dla Polski z UE

Polska otrzyma z budżetu Unii Europejskiej na lata 2021-2027 łącznie ok. 76 mld euro. Z czego ok.:

• 57 mld euro w ramach nowego Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększenia Odporności,
• 72,2 mld euro na realizację polityki spójności w nowym okresie programowania (EFRR i EFS+),
• 4,4 mld euro w ramach Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji (FST).

Województwo śląskie będzie największym beneficjentem Funduszy Europejskich spośród wszystkich polskich regionów. Na lata 2021-2027 przypadnie tam w udziale prawie 4,5 mld euro, z czego:

• ponad 2,3 mld euro w ramach nowego programu regionalnego,
• ponad 2 mld euro z Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji.

Fundusz Sprawiedliwej Transformacji dla Polski

FST ułatwi wdrażanie Europejskiego Zielonego Ładu, którego celem jest osiągnięcie neutralności klimatycznej UE do 2050 r. Komisja Europejska stwierdziła, że mechanizm ten powinien koncentrować się na regionach i sektorach, w których transformacja wywiera największe skutki ze względu na ich uzależnienie od paliw kopalnych, w tym węgla, torfu i łupków bitumicznych, a także na procesach przemysłowych charakteryzujących się wysoką emisją gazów cieplarnianych.

Budżet Funduszu Sprawiedliwej Transformacji to łącznie 3,5 mld euro (2 mld euro - Europejski instrument Odbudowy, 1,5 mld euro - Wieloletnie Ramy Finansowe). Środki dla Polski przeznaczone są  na rekonstrukcję 6 regionów wysoko uprzemysłowionych.

Funduszem zostaną objęte 3 województwa:

• śląskie
• dolnośląskie
• wielkopolskie

Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej chce objąć wsparciem także 3 kolejne województwa:

• lubelskie
• łódzkie
• małopolskie

Obszar interwencji wskazany przez Komisję Europejska dla województwa śląskiego obejmuje podregiony:

• katowicki
• sosnowiecki
• tyski
• bytomski
• gliwicki
• rybnicki
• bielski

Środki finansowe przeznaczone zostaną na wsparcie inwestycji produkcyjnych w małych i średnich przedsiębiorstwach, tworzenie nowych firm, badania i innowacje, odbudowę środowiska, energię odnawialną, jak również przebudowę bądź modernizację istniejących instalacji wysokoemisyjnych w celu redukcji emisji.

Mechanizm sprawiedliwej transformacji

Mechanizm, którego założeniem jest osiągnięcie neutralności klimatycznej, będzie składać się z trzech filarów:

• Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji (FST),
• specjalnego systemu w ramach Programu InvestEU,
• instrumentu pożyczkowego na rzecz sektora publicznego udostępnianego przez Europejski Bank Inwestycyjny (EBI) w celu wprowadzenia dodatkowych inwestycji w odnośnych regionach.

FST zapewni przede wszystkim dotacje. Specjalny system transformacji w ramach InvestEU będzie przyciągał inwestycje prywatne. Działalność EBI zapewni efekt dźwigni w odniesieniu do publicznych środków finansowych.

Fundusz Sprawiedliwej Transformacji - cele

Głównym celem wsparcia w ramach FST jest dywersyfikacja gospodarcza obszarów najbardziej dotkniętych skutkami transformacji klimatycznej, a także przekwalifikowanie i aktywna integracja pracowników oraz osób poszukujących pracy z tych obszarów. Kryteria, zgodnie z którymi inwestycje będą się kwalifikowały do wsparcia w ramach pozostałych dwóch filarów mechanizmu sprawiedliwej transformacji, będą szerzej zdefiniowane, aby obejmować również działania związane z transformacją energetyczną.

Zakres wsparcie FST:

• inwestycje produkcyjne w MŚP, w tym przedsiębiorstwa typu start-up, prowadzące do dywersyfikacji gospodarczej i restrukturyzacji ekonomicznej;
• inwestycje w tworzenie nowych przedsiębiorstw, w tym poprzez inkubatory przedsiębiorczości i usługi konsultingowe;
• inwestycje w działania badawcze i innowacyjne oraz wspieranie transferu zaawansowanych technologii;
• inwestycje we wdrożenie technologii i infrastruktur zapewniających przystępną cenowo czystą energię, w redukcję emisji gazów cieplarnianych, efektywność energetyczną i energię ze źródeł odnawialnych;
• inwestycje w zrównoważoną mobilność lokalną;
• inwestycje w cyfryzację i łączność cyfrową;
• inwestycje w regenerację, dekontaminację i renaturalizację terenów oraz projekty zmieniające ich przeznaczenie;
• inwestycje we wzmacnianie gospodarki o obiegu zamkniętym, w tym poprzez zapobieganie powstawaniu odpadów i ograniczeniu ich ilości, efektywne gospodarowanie zasobami, ponowne wykorzystywanie, naprawy oraz recykling;
• podnoszenie i zmiana kwalifikacji pracowników i osób poszukujących pracy.

Założenia programowe Funduszu Sprawiedliwej Transformacji:

• badania i rozwój - inwestycje w firmy i sektor B+R w szczególności zorientowany na potrzeby cyfrowej zielonej gospodarki;
• przedsiębiorczość i konkurencyjność – inwestycje w MŚP, w celu dywersyfikacji produkcji i usług świadczonych na rzecz sektora węglowego i okołowęglowego, inwestycje w MŚP w celu poprawy konkurencyjności przedsiębiorstw, rozwój działalności start-upów na terenach pokopalnianych, rozwój infrastruktury służącej przedsiębiorczości;
• cyfryzacja – cyfryzacja i automatyzacja procesów produkcyjnych i usługowych przedsiębiorstw;
  gospodarka o obiegu zamkniętym – zmniejszenie materiałochłonności procesów produkcyjnych i logistycznych, transformacja przedsiębiorstw w celu zwiększenia ponownego użycia produktów, recyklingu materiałów i efektywnego gospodarowania zasobami;
• efektywność energetyczna i OZE ¬– budowa instalacji OZE na terenach pogórniczych, poprzemysłowych, budowa i przebudowa infrastruktury służącej do produkcji i dystrybucji energii z OZE, głęboka modernizacja energetyczna budynków wraz z wymianą źródeł ciepła i zastosowaniem OZE, wsparcie energetyki rozproszonej, energetyczne wykorzystanie odpadów;
• zrównoważona mobilność – zakup taboru zeroemisyjnego wraz z niezbędną infrastrukturą;
  zagospodarowanie terenów poprzemysłowych i rewitalizacja – rekultywacja, regeneracja, renaturyzacja terenów i zagospodarowanie obiektów poprzemysłowych, zdewastowanych, zdegradowanych na cele gospodarcze, środowiskowe, kulturalne, turystyczne, edukacyjne, mieszkaniowe, rewitalizacja przestrzeni miejskich;
• kompleksowe rozwiązanie problemów środowiskowych na terenach pogórniczych –transformacja gospodarki komunalnej w celu zwiększenia ponownego użycia produktów, recyklingu materiałów i efektywnego gospodarowania zasobami, ochrona i budowa ujęć wodnych (woda pitna), retencja i mikroretencja, inwestycje z zakresu uzdatniania i zagospodarowania wód kopalnianych.

Rozwój kwalifikacji i wsparcie w poszukiwaniu zatrudnienia

• wsparcie dla pracowników zatrudnionych w górnictwie i przedsiębiorstwach powiązanych z górnictwem poprzez podnoszenie kwalifikacji, szkolenia zgodnie z zapotrzebowaniem rynku pracy, w szczególności w zakresie zielonej cyfrowej gospodarki;
• poszerzenie kompetencji cyfrowych, rozwój osobisty w celu zaspokajania potrzeb edukacyjnych i zawodowych wszystkich grup wiekowych, zdobywanie nowych umiejętności i zapobieganie wykluczeniu cyfrowemu;
• szkolenia lub doradztwo dla przedsiębiorców działających w branży górnictwa i branżach powiązanych z górnictwem i ich pracowników wspomagające przeprowadzenie procesu sprawiedliwej transformacji;
  wsparcie w zakresie kierunków studiów, w tym tworzenie nowych zgodnych z zapotrzebowaniem procesów transformacji gospodarczej regionu, w szczególności w zakresie umiejętności i kompetencji zorientowanych na potrzeby cyfrowej zielonej gospodarki;
• budowa i rozwój infrastruktury edukacyjnej i szkoleniowej;
• kompleksowe wsparcie dla pracowników zatrudnionych w górnictwie i przedsiębiorstwach powiązanych z górnictwem planujących powiązanie swojej kariery zawodowej z cyfrowymi zielonymi gałęziami gospodarki;
  kompleksowe wsparcie w zakresie poradnictwa zawodowego, pośrednictwa pracy, organizacji szkoleń zawodowych.

Budżet i zasady finansowania

FST zapewni wsparcie wszystkim państwom członkowskim. Kryteria przydziału oparte są na emisjach przemysłowych w regionach o wysokiej intensywności emisji dwutlenku węgla, na zatrudnieniu w przemyśle oraz wydobyciu węgla kamiennego i brunatnego, produkcji torfu i łupków bitumicznych oraz na poziomie rozwoju gospodarczego. Państwa członkowskie, które nie zobowiązały się jeszcze do realizacji celu, jakim jest osiągnięcie neutralności klimatycznej do 2050 r., otrzymają jedynie 50% planowanego przydziału środków. Poziom współfinansowania projektów będzie ustalany w zależności od kategorii regionu, w którym realizowane są te projekty.

Komisja Europejska proponuje, aby państwa członkowskie były zobowiązane do uzupełnienia przydziału środków z FST środkami przydzielonymi w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) i Europejskiego Funduszu Społecznego Plus (EFS+) za pomocą specjalnego mechanizmu przesunięć, które będą miały ostateczny charakter. Zgodnie z wnioskiem Komisji Europejskiej przesunięcia te będą odpowiadały co najmniej półtorakrotności, a najwyżej trzykrotności przydziału zasobów z FST.

Kto skorzysta na działaniach w ramach procesu sprawiedliwej transformacji

Wsparcie uzyskają wszystkie państwa członkowskie, ze szczególnym uwzględnieniem regionów o największej intensywności emisji oraz regionów, w których najwięcej osób pracuje w sektorze paliw kopalnych. Państwa członkowskie otrzymają finansowanie pod warunkiem, że opracują terytorialne plany sprawiedliwej transformacji obejmujące okres do 2030 r. i wskażą najbardziej dotknięte skutkami transformacji obszary, które powinny otrzymać największe wsparcie. W planach należy także określić najlepsze sposoby łagodzenia problemów społecznych, gospodarczych i środowiskowych.

Mechanizm sprawiedliwej transformacji zapewni mieszkańcom wskazanych regionów ochronę przez:

• większe możliwości pod względem zatrudnienia w nowych i przechodzących transformację sektorach,
  możliwości zmiany kwalifikacji,
• poprawę efektywności energetycznej budynków,
• inwestowanie w walkę z ubóstwem energetycznym,
• lepszy dostęp do czystej, taniej i bezpiecznej energii.

Przedsiębiorstwa i sektory prowadzące wysokoemisyjną działalność lub obejmujące taką działalność zyskają ochronę przez:

• wspieranie przejścia na technologie niskoemisyjne i dywersyfikację gospodarczą bazującą na odpornych na zmianę klimatu inwestycjach i miejscach pracy,
• tworzenie atrakcyjnych warunków dla inwestorów publicznych i prywatnych,
• zapewnianie łatwiejszego dostępu do kredytów i pożyczek oraz wsparcia finansowego,
• inwestowanie w tworzenie nowych firm, MŚP i start-upów,
• inwestowanie w badania naukowe i innowacje.

Państwa członkowskie i regiony w dużym stopniu uzależnione od paliw kopalnych i wysokoemisyjnych sektorów przemysłu będą miały zapewnioną ochronę przez:

• wspieranie przejścia na niskoemisyjne i odporne na zmianę klimatu rodzaje działalności,
• tworzenie nowych miejsc pracy w zielonej gospodarce,
• inwestowanie w publiczny, zrównoważony transport,
• udzielanie pomocy technicznej,
• inwestowanie w odnawialne źródła energii,
• udoskonalanie sieci połączeń cyfrowych,
• udzielanie korzystnych pożyczek organom publicznym na szczeblu lokalnym,
• poprawę infrastruktury energetycznej, systemów ciepłowniczych i sieci transportowych.

Podsumowanie

Termin sprawiedliwa transformacja określa zmiany polegające na odchodzeniu od szkodliwych dla człowieka i klimatu przemysłów i technologii. To proces odejścia od gospodarki wysokoemisyjnej na rzecz niskoemisyjnej, zeroemisyjnej z uwzględnieniem potrzeb społecznych – ochrona pracowników transformowanych branż oraz środowiska, w którym żyją. W UE proces sprawiedliwej transformacji ściśle wiąże się z koncepcją Zielonego Ładu oraz celem neutralności klimatycznej, który ma być osiągnięty do 2050 r.

Jeżeli są Państwo zainteresowani możliwościami, jakie otwiera przed Polską gospodarką Fundusz Sprawiedliwej Transformacji, zachęcamy do kontaktu z ekspertami Rödl & Partner oraz przedstawicielami firmy doradczej A1 Europe.