Ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy – już obowiązuje

Agnieszka Boncławek, Katarzyna Brzozowska, Adrian Cop, Małgorzata Kolasa-Dorosz, Magda Kowalczyk, Michał Majnusz, Katarzyna Małaniuk, Tomasz Pleśniak, Joanna Wcisło-Jaśkowska

14 marca 2022 r.

12 marca 2022 r. została opublikowana w Dzienniku Ustaw i weszła w życie ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (tzw. Specustawa, Dz. U. 2022, Poz. 583 ). Dokument wprowadza m.in. szczególne rozwiązania dotyczące legalizacji pobytu oraz zatrudniania obywateli Ukrainy.

Kogo dotyczy ustawa

Ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa obejmuje w obecnym brzmieniu cztery grupy podmiotów.

1. Obywateli Ukrainy, którzy przybyli:

• na terytorium Polski legalnie bezpośrednio z terytorium Ukrainy;
• w okresie od 24 lutego 2022 r. do dnia określonego na podstawie odrębnych przepisów;
• w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium Ukrainy;
  oraz
• deklarują zamiar pozostania na terytorium Polski.

2. Małżonków obywateli Ukrainy, którzy nie posiadają obywatelstwa ukraińskiego, a spełniają przesłanki określone w pkt. 1.

3. Obywateli Ukrainy, którzy:

• posiadają Kartę Polaka;
• wraz z najbliższą rodziną opuścili Ukrainę z powodu działań wojennych;
• przybyli na terytorium Polski legalnie w okresie od 24 lutego 2022 r. do dnia określonego na podstawie odrębnych przepisów;
• deklarują zamiar pozostania na terytorium Polski.

4. Członków najbliższej rodziny obywateli Ukrainy, o których mowa w pkt. 3, do których przepisy ustawy stosuje się odpowiednio.

Przepisów ustawy nie stosuje się do obywateli Ukrainy, którzy posiadają: zezwolenie na pobyt stały, zezwolenie na pobyt czasowy, zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego UE, status uchodźcy, ochronę uzupełniającą lub zgodę na pobyt tolerowany.

Przepisów nie stosuje się również do obywateli Ukrainy, którzy:

• złożyli w Polsce wnioski o udzielenie ochrony międzynarodowej lub w imieniu których takie wnioski zostały złożone;
• zadeklarowali zamiar złożenia wniosków o udzieleniu ochrony międzynarodowej w Polsce;
• lub których takie deklaracje zamiaru dotyczą, chyba że wniosek lub deklaracja została wycofana.

Legalny pobyt - termin na rejestrację

Obywatele Ukrainy, którzy od 24 lutego 2022 r. legalnie wjechali na terytorium Polski, na podstawie przepisów ustawy będą mogli pozostać w Polsce legalnie przez okres 18 miesięcy od 24 lutego 2022 r.

Przepisów ustawy umożliwiających uznanie ich pobytu w Polsce za legalny nie stosuje się w przypadku, gdy obywatele Ukrainy przebywają na terenie Polski na podstawie innego tytułu uprawniającego do legalnego przebywania w kraju.

Jeżeli przekroczenie granicy przez obywatela Ukrainy nie zostało zarejestrowane przez komendanta placówki Straży Granicznej podczas kontroli granicznej, to w ciągu 60 dni od dnia wjazdu na terytorium RP należy złożyć wniosek dotyczący nadania numeru PESEL. Wówczas Komendant Główny Straży Granicznej zarejestruje pobyt na terytorium RP w utworzonym na podstawie ustawy rejestrze. Wniosek będzie można złożyć osobiście w dowolnej gminie na terytorium Polski.

Komendant Główny Straży Granicznej ma prowadzić rejestr obywateli Ukrainy, którzy wjechali na terytorium RP bezpośrednio z terytorium Ukrainy w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium Ukrainy oraz którzy złożyli wniosek o nadanie numeru PESEL na podstawie przepisów ustawy. W rejestrze tym będą przechowywane dane dotyczące m.in.: daty przekroczenia granicy Polski oraz daty złożenia wniosku o nadanie numeru PESEL, będącego jednocześnie podstawą zarejestrowania. Rejestr zawierać będzie także informację o dacie końcowej okresu pobytu w Polsce uznawanego za legalny na podstawie przepisów ustawy.

Uzyskanie numeru PESEL

Obowiązująca ustawa stanowi, że obywatel Ukrainy (którego pobyt na terytorium RP będzie uznawany za legalny na jej podstawie) może złożyć osobiście w siedzibie dowolnego organu gminy na terenie Polski (w formie papierowej, własnoręcznie i czytelnie podpisany, wypełnionym przez wnioskodawcę albo przez pracownika tego organu na podstawie danych podanych przez wnioskodawcę) wniosek o nadanie numeru PESEL. Będzie on przydatny przy składaniu wszelkich wniosków, m.in. o świadczenia.

W imieniu osoby nieposiadającej zdolności do czynności prawnych lub posiadającej ograniczoną zdolność do czynności prawnych wniosek składa: jedno z rodziców, opiekun, kurator, opiekun tymczasowy lub osoba sprawująca faktyczną pieczę nad dzieckiem.

Wniosek zawiera podstawowe dane osobowe oraz m.in.:

• datę wjazdu na terytorium RP;
• oświadczenie o przybyciu na terytorium RP bezpośrednio z terytorium Ukrainy w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium tego państwa;
• oświadczenie o byciu małżonkiem w/w obywatela Ukrainy;
• oświadczenie o prawdziwości danych zawartych we wniosku oraz klauzulę, o treści: „Jestem świadomy odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia”.

Wniosek może zawierać dodatkowe dane (adres poczty elektronicznej, numer telefonu komórkowego) oraz m.in. zgody na wprowadzenie danych do rejestru danych kontaktowych, czy potwierdzenie profilu zaufanego.
Do wniosku załącza się fotografię według określonych wymagań. Podczas składania wniosku zostaną pobrane odciski palców od osoby, której dotyczy wniosek.

Organ gminy potwierdza tożsamość na podstawie dokumentu podróży, Karty Polaka lub innego dokumentu ze zdjęciem umożliwiającego ustalenie tożsamości, a w przypadku osób, które nie ukończyły 18. roku życia, również dokumentu potwierdzającego urodzenie – i wprowadza dane do rejestru PESEL. Potwierdzenie tożsamości może nastąpić na podstawie dokumentu unieważnionego, jeżeli umożliwia on ustalenie tożsamości osoby.

Wzory odpowiednich wniosków mają zostać sporządzone i udostępnione w języku polskim i ukraińskim.

Ułatwienia w zatrudnianiu

Ustawa upraszcza procedurę zatrudnienia obywateli Ukrainy. Każdy obywatel Ukrainy, którego pobyt na terenie RP jest legalny (chodzi zarówno o tych obywateli Ukrainy, którzy przekroczyli granicę RP po 24 lutego br., jak i innych obywateli Ukrainy, przebywających legalnie w Polsce) może zostać zatrudniony w Polsce w celu wykonywania pracy.

Polski podmiot może zatrudnić obywatela Ukrainy maksymalnie na okres do dnia, do którego obywatel Ukrainy ma zalegalizowany pobyt w Polsce.

Jedyną formalnością, jaką polski podmiot musi spełnić jest powiadomienie powiatowego urzędu pracy, właściwego dla siedziby podmiotu. Polski podmiot może powiadomić urząd pracy po zatrudnieniu obywatela Ukrainy. Ma na to 14 dni od dnia podjęcia pracy przez obywatela Ukrainy. Powiadomienia należy dokonać elektronicznie, przez stronę www.praca.gov.pl

W powiadomieniu należy podać:

• dane dotyczące polskiego podmiotu (nazwa, adres, numer telefonu lub adres email, NIP i REGON lub PESEL, PKD i opis wykonywanej działalności związanej z pracą obywateli Ukrainy, a jeżeli podmiotem jest agencja pracy tymczasowej – dodatkowo numer wpisu do rejestru agencji zatrudnienia);
• dane osobowe obywatela Ukrainy (imię, nazwisko, data urodzenia, płeć, obywatelstwo, rodzaj, numer i serię dokumentu podróży lub innego dokumentu stwierdzającego tożsamość oraz państwo, w którym wydano ten dokument, PESEL – jeżeli obywatel Ukrainy go posiada);
• rodzaj umowy zawartej z obywatelem Ukrainy, stanowisko / rodzaj wykonywanej pracy, miejsce wykonywania pracy.

W ustawie przewidziano możliwość określenia maksymalnej liczby obywateli Ukrainy zatrudnionych przez dany podmiot. Minister do spraw pracy może określić w rozporządzeniu liczbę obywateli Ukrainy, których dany podmiot może zatrudnić – ustaloną w stosunku do liczby wszystkich osób zatrudnionych przez dany podmiot.

Świadczenia  - nauka i ochrona zdrowia

OPIEKA ZDROWOTNA:

Ustawa przyznaje obywatelom Ukrainy przebywającym legalnie na terytorium RP dostęp do opieki medycznej udzielanej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej obejmującej świadczenia opieki zdrowotnej, w tym realizacji wystawionych recept. W zakres opieki zdrowotnej nie wchodzi leczenie i rehabilitacja uzdrowiskowa.

NAUKA:

Specustawa wprowadza szereg udogodnień dla osób uczących się i studiujących.

W celu ułatwienia prowadzenia nauki szkolnej i wczesnoszkolnej oraz zwiększenia liczby miejsc dla dzieci z Ukrainy, ustawa umożliwia otwarcie „innych lokalizacji prowadzenia zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych”, które będą podporządkowane organizacyjnie szkołom lub przedszkolom. Ustawa wprowadza również ułatwienia w tworzeniu nowych żłobków i przedszkoli.

Wprowadzono również instytucję nauczania w oddziale przygotowawczym, gdzie dzieci uczyć się będą języka polskiego, zanim zaczną nauczanie w szkołach publicznych. 

Obywatele polscy albo obywatele Ukrainy, którzy byli studentami uczelni działającej na terytorium Ukrainy i nie dysponują dokumentami poświadczającymi okres studiów oraz uzyskanych ocen, mogą je potwierdzić w drodze weryfikacji wiedzy.

Obywatel polski, który 24 lutego 2022 r. był studentem w uczelni działającej na terytorium Ukrainy oraz został przyjęty przez uczelnię polską na studia, ponosić będzie opłaty za studia jak na uczelni Ukraińskiej.

Ustawa ułatwia także osobom, które pracowały jako nauczyciele akademiccy na uczelni lub w szkołach wyższych, działającej na terytorium Ukrainy, podjęcie pracy w zawodzie. Ustawa wprowadza również ułatwienia w zatrudnieniu na stanowisko pomocy nauczyciela, którą może być osoba niebędąca obywatelem polskim, lecz znająca język polski.

Świadczenia finansowe

Obywatel Ukrainy (przebywający na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, którego pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest uznawany za legalny na podstawie art. 2 ust. 1 specustawy, i który posiada numer PESEL) ma prawo do ubiegania się o:

1. pomoc w postaci jednorazowego świadczenia pieniężnego w wysokości 300 zł na osobę, przeznaczonego na utrzymanie, w szczególności na pokrycie wydatków na żywność, odzież, obuwie, środki higieny osobistej oraz opłaty mieszkaniowe;
2. świadczenia rodzinne, o których mowa w ustawie z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych,
   - przy czym ustalając prawo do świadczeń rodzinnych uzależnionych od kryterium dochodowego, przy ustalaniu dochodu rodziny w przeliczeniu na osobę nie uwzględnia się członka rodziny, który – zgodnie z oświadczeniem osoby ubiegającej się o te świadczenia – nie przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;
3. świadczenia wychowawcze, o których mowa w ustawie z 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci, jeżeli zamieszkuje z dziećmi na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (tzw. 500 plus);
4. świadczenia dobry start,  jeżeli zamieszkuje z dziećmi na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (300 zł);
5. rodzinnego kapitału opiekuńczego, o którym mowa w ustawie z 17 listopada 2021 r. o rodzinnym kapitale opiekuńczym (Dz. U. poz. 2270), jeżeli zamieszkuje z dziećmi na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (nowe świadczenie dla rodziców dzieci w wieku od ukończenia 12. do 35. miesiąca życia – w sumie 12 tys. zł na drugie i każde kolejne dziecko);
6. dofinansowania obniżenia opłaty rodzica za pobyt dziecka w żłobku, klubie dziecięcym lub u dziennego opiekuna, o którym mowa w art. 64c ust. 1 ustawy z 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3;
   
7. świadczenia pieniężne i niepieniężne, na zasadach i w trybie ustawy z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, jeśli złoży oświadczenie o sytuacji osobistej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej.

Na etapie wnioskowania o świadczenia istotne będą:

• wpis do rejestru obywateli Ukrainy prowadzonego przez Komendanta Głównego Straży Granicznej (zgodnie z art. 3 ust. 3 specustawy);
• numer PESEL;
• utworzenie profilu zaufanego;
• rachunek bankowy.

Świadczenia pieniężne dla udostępniających nocleg

Ustawa wprowadza dla osób przyjmujących obywateli Ukrainy możliwość ubiegania się o rekompensatę pieniężną z tytułu zapewnienia im zakwaterowania i wyżywienia. Świadczenia pieniężne będę przyznawane w oparciu o umowy zawierane z gminami na okres nie dłuższy niż 60 dni. W szczególnie uzasadnionych przypadkach okres wypłaty świadczenia będzie mógł zostać przedłużony.

Na chwilę pisania artykułu nie są jeszcze znane przepisy wykonawcze określające ostateczną wysokość świadczenia pieniężnego ani szczegółowe warunki jego przyznawania. Z deklaracji Rządu wynika, że wysokość świadczenia ma wynosić 40 zł na dzień / osoba (ok. 1 200 zł na miesiąc).

Otwarcie niektórych zawodów

Ponadto na mocy ustawy przewidziane zostały istotne ułatwienia dla obywateli Ukrainy, którzy uzyskali stosowne kwalifikacje zawodowe poza terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej do wykonywania zawodów medycznych (m.in. lekarza, pielęgniarki, położnej) na terenie RP. Wykonywanie zawodu może mieć miejsce w podmiocie leczniczym i wymaga zgłoszenia właściwemu ministrowi, nie wymaga jednak zdobywania jakichkolwiek dodatkowych kwalifikacji zawodowych.

Ustawa przewiduje również ułatwienia dla cudzoziemców w zakresie wykonywania pracy na stanowisku pomocy nauczyciela, jeżeli posiadają oni znajomość języka polskiego w stopniu umożliwiającym pomoc uczniowi, który tym językiem nie włada na zajęciach prowadzonych w polskich szkołach. 

Przepisy ważne wstecz - od 24 lutego 2022 r.

Chociaż ustawa została opublikowana w Dzienniku Ustaw 12 marca 2022 r. i weszła w życie z dniem ogłoszenia,  przepisy dla osób uciekających przed wojną obowiązują wstecz, tj. od 24 lutego 2022 r., kiedy to rozpoczęła się inwazja Rosji na Ukrainę.

Pozwoli to na uregulowanie sytuacji pobytowej setek tysięcy obywateli Ukrainy i ich rodzin, którzy wjechali do Polski przed dniem opublikowania ustawy.

W przypadku pytań dotyczących ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy, zapraszamy do kontaktu z naszymi ekspertami.